ปรินิพฺพาเปนฺตีติ กิเลสปรินิพฺพาเนเนว ปรินิพฺพาเปนฺติฯ อุทฺธคฺคิกนฺติอาทีสุ อุปรูปริภูมีสุ ผลทานวเสน อุทฺธมคฺคมสฺสาติ อุทฺธคฺคิกาฯ สคฺคสฺส หิตาติ ตตฺรุปปตฺติชนนโต โสวคฺคิกาฯ นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สุโขว วิปาโก อสฺสาติ สุขวิปากาฯ สุฏฺฐุ อคฺคานํ ทิพฺพวณฺณาทีนํ ทสนฺนํ วิเสสานํ นิพฺพตฺตนโต สคฺคสํวตฺตนิกา, เอวรูปํ ทกฺขิณํ ปติฏฺฐาเปตีติ อตฺโถฯ

อริยธมฺเม ฐิโตติ ปญฺจสีลธมฺเม ปติฏฺฐิโตฯ เปจฺจ สคฺเค ปโมทตีติ ปรโลกํ คนฺตฺวา ยตฺถ สคฺเค ปฏิสนฺธิํ คณฺหาติ, ตตฺถ โมทติฯ โสตาปนฺนสกทาคามิโน วา โหนฺตุ อนาคามี วา, สพฺเพสํ อยํ ปฏิปทา ลพฺภเตวาติฯ

2. อานณฺยสุตฺตวณฺณนา

[62] ทุติเย อธิคมนียานีติ ปตฺตพฺพานิฯ กามโภคินาติ วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปริภุญฺชนฺเตนฯ อตฺถิสุขาทีสุ อตฺถีติ อุปฺปชฺชนกสุขํ อตฺถิสุขํ นามฯ โภเค ปริภุญฺชนฺตสฺส อุปฺปชฺชนกสุขํ โภคสุขํ นามฯ อนโณสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสุขํ อานณฺยสุขํ นามฯ นิทฺโทโส อนวชฺโชสฺมีติ อุปฺปชฺชนกสุขํ อนวชฺชสุขํ นามฯ

ภุญฺชนฺติ ภุญฺชมาโนฯ ปญฺญา วิปสฺสตีติ ปญฺญาย วิปสฺสติฯ อุโภ ภาเคติ ทฺเว โกฏฺฐาเส, เหฏฺฐิมานิ ตีณิ เอกํ โกฏฺฐาสํ, อนวชฺชสุขํ เอกํ โกฏฺฐาสนฺติ เอวํ ปญฺญาย ปสฺสมาโน ทฺเว โกฏฺฐาเส ชานาตีติ อตฺโถฯ อนวชฺชสุขสฺเสตนฺติ เอตํ ติวิธมฺปิ สุขํ อนวชฺชสุขสฺส โสฬสิํ กลํ นาคฺฆตีติฯ

3. พฺรหฺมสุตฺตวณฺณนา

[63] ตติยํ ติกนิปาเต วณฺณิตเมวฯ สปุพฺพเทวตานีติ ปทมตฺตเมว เอตฺถ วิเสโสติฯ จตุตฺเถ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมวฯ

5. รูปสุตฺตวณฺณนา

[65] ปญฺจเม รูเป ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน รูปปฺปมาโณ นามฯ รูปปฺปสนฺโนติ ตสฺเสว อตฺถวจนํฯ โฆเส ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน โฆสปฺปมาโณ นามฯ จีวรลูขปตฺตลูเขสุ ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ลูขปฺปมาโณ นามฯ ธมฺเม ปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺโน ธมฺมปฺปมาโณ นามฯ อิตรานิ เตสํเยว อตฺถวจนานิฯ สพฺพสตฺเต จ ตโย โกฏฺฐาเส กตฺวา ทฺเว โกฏฺฐาสา รูปปฺปมาณา, เอโก น รูปปฺปมาโณฯ ปญฺจ โกฏฺฐาเส กตฺวา จตฺตาโร โกฏฺฐาสา โฆสปฺปมาณา, เอโก น โฆสปฺปมาโณฯ ทส โกฏฺฐาเส กตฺวา นว โกฏฺฐาสา ลูขปฺปมาณา, เอโก น ลูขปฺปมาโณฯ สตสหสฺสํ โกฏฺฐาเส กตฺวา ปน เอโก โกฏฺฐาโสว ธมฺมปฺปมาโณ, เสสา น ธมฺมปฺปมาณาติ เวทิตพฺพาฯ

รูเป ปมาณิํสูติ เย รูปํ ทิสฺวา ปสนฺนา, เต รูเป ปมาณิํสุ นาม, ปสีทิํสูติ อตฺโถฯ โฆเสน อนฺวคูติ โฆเสน อนุคตา, โฆสปฺปมาณํ คเหตฺวา ปสนฺนาติ อตฺโถฯ ฉนฺทราควสูเปตาติ ฉนฺทสฺส จ ราคสฺส จ วสํ อุเปตาฯ อชฺฌตฺตญฺจ น ชานาตีติ นิยกชฺฌตฺเต ตสฺส คุณํ น ชานาติฯ พหิทฺธา จ น ปสฺสตีติ พหิทฺธาปิสฺส ปฏิปตฺติํ น ปสฺสติฯ สมนฺตาวรโณติ สมนฺตโต อาวาริโต, สมนฺตา วา อาวรณมสฺสาติ สมนฺตาวรโณฯ โฆเสน วุยฺหตีติ โฆเสน นิยติ, น คุเณนฯ อชฺฌตฺตญฺจ น ชานาติ, พหิทฺธา จ วิปสฺสตีติ นิยกชฺฌตฺเต คุณํ น ชานาติ, พหิทฺธา ปนสฺส ปฏิปตฺติํ ปสฺสติฯ พหิทฺธา ผลทสฺสาวีติ ตสฺส ปเรหิ กตํ พหิทฺธา สกฺการผลํ ปสฺสนฺโตฯ วินีวรณทสฺสาวีติ วิวฏทสฺสาวีฯ น โส โฆเสน วุยฺหตีติ โส โฆเสน น นียติฯ

6. สราคสุตฺตวณฺณนา

[66] ฉฏฺเฐ โมหชํ จาปวิทฺทสูติ โมหชํ จาปิ อวิทฺทสู อปณฺฑิตาฯ สวิฆาตนฺติ สทุกฺขํฯ ทุขุทฺรยนฺติ อายติญฺจ ทุกฺขวฑฺฒิทายกํฯ อจกฺขุกาติ ปญฺญาจกฺขุรหิตาฯ ยถา ธมฺมา ตถา สนฺตาติ ยถา ราคาทโย ธมฺมา ฐิตา, ตถา สภาวาว หุตฺวาฯ น ตสฺเสวนฺติ มญฺญเรติ มยํ เอวํสนฺตา เอวํสภาวาติ ตสฺส น มญฺญเร, น มญฺญนฺตีติ อตฺโถฯ อิมสฺมิํ สุตฺเตปิ คาถาสุปิ วฏฺฏเมว กถิตํฯ

7. อหิราชสุตฺตวณฺณนา

[67] สตฺตเม อิมานิ จตฺตาริ อหิราชกุลานีติ อิทํ ทฏฺฐวิสาเนว สนฺธาย วุตฺตํฯ เย หิ เกจิ ทฏฺฐวิสา, สพฺเพเต อิเมสํ จตุนฺนํ อหิราชกุลานํ อพฺภนฺตรคตาว โหนฺติฯ อตฺตคุตฺติยาติ อตฺตโน คุตฺตตฺถายฯ อตฺตรกฺขายาติ อตฺตโน รกฺขณตฺถายฯ อตฺตปริตฺตายาติ อตฺตโน ปริตฺตาณตฺถายฯ ปริตฺตํ นาม อนุชานามีติ อตฺโถฯ

อิทานิ ยถา ตํ ปริตฺตํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต วิรูปกฺเขหิ เมติอาทิมาหฯ ตตฺถ วิรูปกฺเขหีติ วิรูปกฺขนาคกุเลหิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อปาทเกหีติ อปาทกสตฺเตหิฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ สพฺเพ สตฺตาติ อิโต ปุพฺเพ เอตฺตเกน ฐาเนน โอทิสฺสกเมตฺตํ กเถตฺวา อิทานิ อโนทิสฺสกเมตฺตํ กเถตุํ อิทมารทฺธํฯ ตตฺถ สตฺตา ปาณา ภูตาติ สพฺพาเนตานิ ปุคฺคลเววจนาเนวฯ ภทฺรานิ ปสฺสนฺตูติ ภทฺรานิ อารมฺมณานิ ปสฺสนฺตุฯ มา กญฺจิ ปาปมาคมาติ กญฺจิ สตฺตํ ปาปกํ ลามกํ มา อาคจฺฉตุฯ อปฺปมาโณ พุทฺโธติ เอตฺถ พุทฺโธติ พุทฺธคุณา เวทิตพฺพาฯ เต หิ อปฺปมาณา นามฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ ปมาณวนฺตานีติ คุณปฺปมาเณน ยุตฺตานิฯ อุณฺณนาภีติ โลมสนาภิโก มกฺกฏโกฯ สรพูติ ฆรโคลิกาฯ กตา เม รกฺขา, กตา เม ปริตฺตาติ มยา เอตฺตกสฺส ชนสฺส รกฺขา จ ปริตฺตาณญฺจ กตํฯ ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ สพฺเพปิ เม กตปริตฺตาณา สตฺตา อปคจฺฉนฺตุ, มา มํ วิเหฐยิํสูติ อตฺโถฯ

8. เทวทตฺตสุตฺตวณฺณนา

[68] อฏฺฐเม อจิรปกฺกนฺเต เทวทตฺเตติ สงฺฆํ ภินฺทิตฺวา นจิรปกฺกนฺเตฯ ปราภวายาติ อวฑฺฒิยา วินาสายฯ อสฺสตรีติ วฬวาย กุจฺฉิสฺมิํ คทฺรภสฺส ชาตาฯ อตฺตวธาย คพฺภํ คณฺหาตีติ ตํ อสฺเสน สทฺธิํ สมฺปโยเชนฺติ, สา คพฺภํ คณฺหิตฺวา กาเล สมฺปตฺเต วิชายิตุํ นสกฺโกนฺตี ปาเทหิ ภูมิํ ปหรนฺตี ติฏฺฐติฯ อถสฺสา จตฺตาโร ปาเท จตูสุ ขาณูสุ พนฺธิตฺวา กุจฺฉิํ ผาเลตฺวา โปตกํ นีหรนฺติฯ สา ตตฺเถว มรติฯ เตเนตํ วุตฺตํฯ

9. ปธานสุตฺตวณฺณนา

[69] นวเม กิเลสานํ สํวรตฺถาย ปเวสนทฺวารํ ปิทหนตฺถาย ปธานํ สํวรปฺปธานํ, ปชหนตฺถาย ปธานํ ปหานปฺปธานํ, กุสลานํ ธมฺมานํ พฺรูหนตฺถาย วฑฺฒนตฺถาย ปธานํ ภาวนาปฺปธานํ, เตสํเยว อนุรกฺขณตฺถาย ปธานํ อนุรกฺขณาปฺปธานํฯ

10. อธมฺมิกสุตฺตวณฺณนา

[70] ทสเม อธมฺมิกา โหนฺตีติ โปราณกราชูหิ ฐปิตํ ทสภาคพลิญฺเจว อปราธานุรูปญฺจ ทณฺฑํ อคฺคเหตฺวา อติเรกพลิโน เจว อติเรกทณฺฑสฺส จ คหเณน อธมฺมิกาฯ ราชายุตฺตาติ รญฺโญ ชนปเทสุ กิจฺจสํวิธายกา อายุตฺตกปุริสาฯ พฺราหฺมณคหปติกาติ อนฺโตนครวาสิโน พฺราหฺมณคหปตโยฯ เนคมชานปทาติ นิคมวาสิโน เจว ชนปทวาสิโน จฯ วิสมนฺติ วิสมา หุตฺวา, อสมเยน วายนฺตีติ อตฺโถฯ วิสมาติ น สมา, อติถทฺธา วา อติมุทุกา วาติ อตฺโถฯ อปญฺชสาติ มคฺคโต อปคตา, อุมฺมคฺคคามิโน หุตฺวา วายนฺตีติ อตฺโถฯ เทวตา ปริกุปิตา ภวนฺตีติ วาเตสุ หิ วิสเมสุ อปญฺชเสสุ วายนฺเตสุ รุกฺขา ภิชฺชนฺติ, วิมานานิ ภิชฺชนฺติฯ ตสฺมา เทวตา ปริกุปิตา ภวนฺติ, ตา เทวสฺส สมฺมา วสฺสิตุํ น เทนฺติฯ เตน วุตฺตํ เทโว น สมฺมา ธารํ อนุปฺปเวจฺฉตีติฯ วิสมปากานิ สสฺสานิ ภวนฺตีติ เอกสฺมิํ ฐาเน คพฺภีนิ โหนฺติ, เอกสฺมิํ สญฺชาตขีรานิ, เอกํ ฐานํ ปจฺจตีติ เอวํ วิสมํ ปากานิ สสฺสานิ ภวนฺติฯ

สมํ นกฺขตฺตานิ ตารกรูปานิ ปริวตฺตนฺตีติ ยถา กตฺติกปุณฺณมา กตฺติกนกฺขตฺตเมว ลภติ, มิคสิรปุณฺณมา มิคสิรนกฺขตฺตเมวาติ เอวํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ มาเส สา สา ปุณฺณมา ตํ ตํ นกฺขตฺตเมว ลภติ, ตถา สมฺมา ปริวตฺตนฺติฯ สมํ วาตา วายนฺตีติ อวิสมา หุตฺวา สมยสฺมิํเยว วายนฺติ, ฉ มาเส อุตฺตรา วาตา, ฉ มาเสทกฺขิณาติ เอวํ เตสํ เตสํ ชนปทานํ อนุรูเป สมเย วายนฺติฯ สมาติ สมปฺปวตฺติโน นาติถทฺธา นาติมุทูฯ ปญฺชสาติ มคฺคปฺปฏิปนฺนา, มคฺเคเนว วายนฺติ, โน อมคฺเคนาติ อตฺโถฯ

ชิมฺหํ คจฺฉตีติ กุฏิลํ คจฺฉติ, อติตฺถํ คณฺหาติฯ เนตฺเต ชิมฺหํ คเต สตีติ นยตีติ เนตฺตาฯ ตสฺมิํ เนตฺเต ชิมฺหํ คเต กุฏิลํ คนฺตฺวา อติตฺถํ คณฺหนฺเต อิตราปิ อติตฺถเมว คณฺหนฺตีติ อตฺโถฯ เนเตติปิ ปาโฐฯ ทุกฺขํ เสตีติ ทุกฺขํ สยติ, ทุกฺขิตํ โหตีติ อตฺโถฯ

ปตฺตกมฺมวคฺโค ทุติโยฯ

(8) 3. อปณฺณกวคฺโค

1. ปธานสุตฺตวณฺณนา

[71] ตติยวคฺคสฺส ปฐเม อปณฺณกปฺปฏิปทนฺติ อวิรทฺธปฺปฏิปทํฯ โยนิ จสฺส อารทฺธา โหตีติ การณญฺจสฺส ปริปุณฺณํ โหติฯ อาสวานํ ขยายาติ อรหตฺตตฺถายฯ ทุติยํ อุตฺตานเมวฯ

3. สปฺปุริสสุตฺตวณฺณนา

[73] ตติเย อวณฺโณติ อคุโณฯ ปาตุ กโรตีติ กเถติ, ปากฏํ กโรติฯ ปญฺหาภินีโตติ ปญฺหตฺถาย อภินีโตฯ อหาเปตฺวา อลมฺพิตฺวาติ อปริหีนํ อลมฺพิตํ กตฺวาฯ เอตฺถ จ อสปฺปุริโส ปาปิจฺฉตาย อตฺตโน อวณฺณํ ฉาเทติ, สปฺปุริโส ลชฺชิตาย อตฺตโน วณฺณํฯ อิทานิ ยสฺมา อสปฺปุริโส หิโรตฺตปฺปรหิโต สํวาเสน อวชานาติ, สปฺปุริโส ปน หิโรตฺตปฺปสมนฺนาคโต สํวาเสนาปิ นาวชานาติฯ ตสฺมา อสปฺปุริสภาวสาธกํ อธุนาคตวธุโกปมฺมํ ทสฺเสตุํ เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, วธุกาติอาทิมาหฯ ตตฺถ วธุกาติ สุณิสาฯ ติพฺพนฺติ พหลํฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

4-5. อคฺคสุตฺตทฺวยวณฺณนา

[74-75] จตุตฺเถ สีลคฺคนฺติ อคฺคปฺปตฺตํ อุตฺตมสีลํฯ เอเสว นโย สพฺพตฺถฯ ปญฺจเม รูปคฺคนฺติ ยํ รูปํ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณาติ, อิทํ รูปคฺคํ นามฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ ภวคฺคนฺติ เอตฺถ ปน ยสฺมิํ อตฺตภาเว ฐิโต อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอตํ ภวคฺคํ นามาติฯ